Kaside Der Sitatişi Sultan Süleyman

Fâ'ilâtün/Fâ'ilâtün/Fâ'ilâtün/Fâ'ilün


1. Çıhdı yaşıl perdeden arz eyledi dîdâr gül

    Sildi mir'ât-I zamiri pâkden jengâr gül

2. Câm dut sâkî ki gülbünler gül İzhâr Udiler
    Sen dahi bir gülbün-i ra'nâsın it izhâr gül

3. Geldi ol dem kim ola izhârı hikmet kılmağa
    İnşirâh-ı sadr ile sadr-i saf-ı ezhâr gül

4. Yetdi ol mevsim ki açmağa gönüller mülkini
    Ola gülşende reyâhin hayline ser-dâr gül

5. Âdem isen bâğ seyrin eyle bu mevsimde kim
    Bağı reng ü bûy ile kıldı bebişt-âsâr gül

6. Çâr-sû-yı bâğ seyrânı bugün merğûbdur
    Kim şukûfe anda sarraf oldı vü attâr gül

7. Çıhmış iken bezm-i gülşenden yine avdet idüp
    Câm-ı mey sundurdı ehl-i tevbeye tekrar gül

8. Habsden Yûsuf çıhup Sultânı Mhsr olmış kimi
    Oldı açup goncesin ârâyis-i gülzâr gül

9. San Züleyhâ halvetidür gonce-i der-beste kim
    Çıhdı andan dâmen-i çâkiyle Yûsuf vâr gül

10. Çak olup bulmış safa bâd-ı seherden sanasın 

      Bâddur Cibril kalbi Ahmed-i Muhtar gül

11. Şebnem-i gülzâr-ı ruhsâr-ı Resûlu'llâh'dur 

      Neşr-i ıtriyle kıkır her dem anı iş'âr gül

12. Dürr-i şebnem sacdı rengin berglerden her taraf 

      La'l-i handan itdi hublar kimi gevher-bâr gül -

13. Sûret-i hâline hayran eyledi arifleri 

      Açdı irfan ehline gencîne-i esrar gül 

14. Sebze üzre gezdürür bâd-ı sabâ gül bergini 

      Sanki sebze âsmândur kevkeb-i seyyar gül

15. Kıldı pinhân goncenün lu'b ile gözden hokkasın 

      Bulmak olmaz hiç reng ile zihi ayyâr gül

16. Yüz çevürmiş hardan ayrılmak ister bî-sebeb 

      Mün'im-i nâkes kimi aslından eyler âr gül

17. Hâr-i gayret n'ola ger sancılsa gülbün bağrına 

      Aynlup andan olur hem-sohbet-i ağyar gül

18. Yiridür odlara yansa hasret ile hâr kim 

      Andan alur zîb ü zînet gayre olur yâr gül

19. Bî-vefâhğ âdetin dutmış anunçündür bu kim 

      Ömrden olmaz cihan bağında berhordâr gül

20. Hansı bülbül kam dutmuş bilmezem kim muttasıl 

      Geh esîr-i hâr olur geh mübtelâ-yı nâr gül

21. Seyr-i bâğ itdüm seher gördüm açup mecmu'asm 

      Hıfz idüp bu matla'ı eylerdi istihzar gül

22. Âşık ohmş hüsnüne ey serv-i hoş-reftâr gül 

      Çâk çâk itmiş senünçün sîne-i efgâr gül

23. Gül ne nisbetdür sana senden ana yüz fark var 

      Sen büt-i perde-nişinsin şâhed-i bâzâr gül

24. Eyle pinhân eylemiş gögsinde sırr-ı ışkımı 

      Kim ayağından asarlar eylemez izhâr gül

25. Tûtyâ-yı çeşm içün her subh-dem yollar dutup 

      Hâk-i der-gâhun sabâdan eyler istifsar gül

26. Seyr-i gülzâr itdügün peyk-i sabâdan fehm idüp 

      Genc-i zer Kılmış müheyya kılmağa isâr gül 

27. Berg-i güller sanına rengin hıştlar cem eylemiş 

      Çekmeğe ol genc-i zer hıfzına bir dîvâr gül

28. Tâ serîr-i sebzeyi depretmeye tahrîk-i bâd 

      Sayesinden urdı her fcvhine bir mismâr gül

29. Her seher gülzâr Ievhine çeker yüz dâ'ire 

      Gâlibâ minkâr-ı bülbülden alur pergâr gül

30. Ayş içün gülsen şebistâmn münevver kılmağa 

      Her ağaçda asdı bir kandîl-i pür envâr gül

31. Munca kandili fürûzân eyledi amma ne sûd 

      Dûd-ı dilden kıldı bülbül rüzgârın târ gül

32. Dâr-i dünyâyı f ezâ-yı cennete dönderdi lîk 

      Gönce kimi bülbüle dünyâyı kıldı dar gül

33. Bir zebân-ı hâldür her yaprağı fehm itseler 

      Perde-dâr-ı hâk olanlardan virür ahbâr gül

34. Bülbülün zâr Itdüği feryâdlar te'sîridür 

      Bî-sebeb hâb-ı ademden olmamış bîdâr gül

35. Bâğbân Sultânı âdil devridür tenbîh kıl 

      Urmasun gülzâra âteş zulm idüp zinhar gül

36. Cevr eliyle gönce veş pîrâhenün çak itmesün 

      Cünbiş-i nâ-mu'tedilden kılsun istiğfar gül

37. Yohsa nâ-geh sûret-i hâli olur Sultân'a arz 

      Kahra uğrar muktezâ-yı vaz'-ı nâ-hemvâr gül

38. Ol gül-i bâğ-ı hilâfet kim bahân devleti 

      Âlem-efrûz olalı görmez cefâ-yı hâr gül

39. Oldı devrinde hevâ mahbûs-ı zindân-ı habâb 

      Galiba görmiş hevâdan şemme-i âzâr gül

40. Berg-i gül gezdürmez oldı mahmil-i bâd-ı sabâ 

      Haddi yoh kim çekdüre bâd-ı sabâya bâr gül

41. Sarsar-ı kahr-ı cihân-sûzmdan agâh olah 

      Açmaz oldı bûstân-ı fitne-i eşrâr gül

42. Halvet-i lutfınadur nûr-ı dil-i mü'min çerâğ 

      Gülşen-i kahrınadur dâğ-ı dil-i küffâr gül

43. Şâh-ı din Sultân Süleymân-ı sa'âdet-mend kim 

      Kesb ider hulk-i hoşından nüzhet-i etvâr gül

44. Başa çalmış mihrini rûz-ı ezelden çerh-i pîr 

      Eyle kim gül-ruhlar eyler zînet-i destâr gül

45. İnkılâb-ı devrden bulmazdı hergiz ihtilâl 

      Alsa andan hükmine fermân-ı istimrar gül

46. Zevk bâzânnda bulmazdı bu reng ile revâc 

      İtmeseydi nakş-i mührin sikke-i dînâr gül

47. Olmağ içün mutrib-i bezmi dutup bir dâ'ire 

      Öğrenür her subh bülbülden fen-i edvar gül

48. Matbah-ı cûdına kim dûdına sünbüldür gulâm 

      Hâr-keşlik san'atin dutmış degül bî-kâr gül

49. Kurtılur feth itdüği kişver belâ-yı fitneden 

      Kini açıldukda tikenden ayrılur nâ-çâr gül

50. Şerh idüp sûsenlere evsâf-ı hulkın gezdürür 

      Gonceden her subh açup gülşende bir tûmâr gül

51. Katre-i şebnem midür yâ el açup sâ'il kimi 

      Hâzin-i lutfmdan almış lü'lü'-i şehvâr gül

52. Koymayup devrinde viran kârgâh-ı gülbüni 

      Bir ayağ üzre durup olmış ana mi'nlâr gül

53. Adli eyyamında şebnem sanmanuz kim bülbülün 

      Ahçasm koynmda hıfz itmiş olup gam-hâr gül

54. Dâmen-i pâkiyle ol behcet-fezâ-yı mülkdür 

      Ger cihan bağında cennet güllerinden var gül

55. Vaz'-ı âlemden felek maksûdı oldur kim olur 

      Beslemekden hân manzûr-ı ulü'l-ebsâr gül

56. Ferrine virmez halel hâr ile kılmak iltifat 

      Zîb ü zinet virdüğiyçün hara olmaz hâr gül

57. Meyve ol Sultân-ı âdildür nihâl-i devlete 

      Sâbıkâ gelmiş selâtîn-i felek-mikdâr gül

58. N'ola ger sabıklar oldıysa fena oldur garaz 

      Meyve gösterdükde tökmek resmdür eşcâr gül

59. Kıl Fuzûli medhin ol Şâh'un ki bâğ medhinün 

      Bülbüli olurdı bulsa kuvvet-i güftâr gül

60. Gerçi yohdur i'tibârun medhin it izhâr kim 

      Adet-i devri zemândur hara olmak yâr gül

61. Var iimîdüm nice kim resm-i medâr-ı dehrdür 

      Yılda bir kez âleme arz eylemek dîdâr gül

62. Feth bağından ana her dem hilâf-ı bâğ-ı dehr 

      Taze taze aça lutf-İ îzid-i Cebbar gül 

Fuzuli

Sultan Süleyman'ın Övgüsünde Kaside

1. Gül yeşil perdeden çıkıp yüzünü gösterdi. Temiz gönül ayna­sındaki pası sildi.

Gülün perdeden çıkıp yüzünü göstermesi ile gül, gonca halindeki sıkıntıdan kurtulup ferahlamıştır. Eskiden aynalar madenden yapılırdı. içi, gönlü aynaya benzetilmiştir. Goncayı saran yaprak da ay­nanın üzerindeki pasa benzetilmiştir. Pas silinince aynanın temizlene­ceği gibi, goncanm pası gidince yani gül açılmca ferahlamış, gonca şeklindeki daralmış sıkıntılı halinden kurtulmuştur.

2. Saki! Kadeh tut. Çünkü gül ağaçları güllerini gösterdiler (gül­ler açtı). Sen de güzel bir gül ağacısın gülünü göster.

Sakinin gülü, içi şarap dolu kadehtir. Güle benzetilmesinde istiare sanatı vardır.

3. Hikmet göstermek (yani yaratılışın sırrını açıklamak) için gü­lün çiçekler dizisinin baş tarafında gönül ferahlığı ile yer aldığı zaman geldi (yani bahar geldi, çiçekler açıldı).

Hikmet, yaratılışın sırrı demektir.

Sadr kelimesi burada: 1) Göğüs, 2) Oturulacak en üst ve iti­barlı yer anlamlarıyla kullanılarak cinas sanatı yapılmıştır. İnşirahı sadr göğsün açılması, mecazî olarak ferahlaması demektir. Yukarıda geçtiği üzere gülün ferahlaması açılmasıdır.

4. Gönüller ülkesini açmak (fethetmek) için gülün gülşende çi­çekler sürüsüne kumandan olduğu mevsim geldi.

5. însan isen bu mevsimde bahçeyi gez. Çünkü gül, renk ve koku ile bahçeyi cennet gibi yaptı.

Âdem kelimesi tevriyelidir. Adem Peygamber anlamıyla cennet arasında tenasüp vardır.

6. Bu gün bağ çarşısını gezmek rağbettedir. Çünkü orada şu­kûfe (beyaz çiçek) sarraf, gül de attar (ıtriyatçı, koku satan) oldu.

7. Gül bahçesinin meclisinden çıkmışken gül yine geri dönüp töv­be ehline tekrar şarap kadehini sundu (yani tövbekarlar tövbelerini bozup şarap içtiler).

8. Yusuf, hapisten çıkıp Mısır sultanı olmuş gibi, gül goncasını açıp gül bahçesini süsledi.

9. Kapalı gonca sanki Züleyha'nın odasıdır. Çünkü gül oradan Yusuf gibi yırtık eteğiyle çıktı.

Der-beste, kapısı kapalı demektir. Gonca Zûleyha'nın YusuTu içeri alarak kapıyı kapattığı odasına, açılmış gülün yaprakları da yırtık etekle odadan çıkan Yusuf'a benzetilmiştir. Bu ve bundan dnceki beyit­lerde Yusuf ve Züleyha hikâyesine telmih yapılmıştır.

10. Gül sabah rüzgarından parçalanıp açılmış, ferahlık bulmuş­tur. Sanırsın ki, rüzgâr Cebrail, gül de Hazret-i Muhammed'in kalbidir.

Cebrail vahiy getirdikçe Hz. Muhammed'in iç sıkmasından kur­tulup ferahlamasına telmih var. Rüzgâr Cebrail'e, gonca Hz. Muham­med'in kalbine benzetilmiştir.

11. Gül Tanrı'nın elçisi (Hz. Muhammed) nin gül bahçesi gibi olan yüzünün şebnemidir. Gül her an koku yayarak onu hatırlatır.

12. Gül her tarafa renkli yapraklarından çiğ incisi saçtı. Gül, gü­zellerin gülen dudağı gibi inci saçtı.

13. Gül, arifleri haline hayran edip onlara sırların hazinesini açtı.

Arif ve irfan kelimeleriyle iştikak sanata yapılmıştır. İrfan, duy­gu ve sezişle elde edilen, insanı gerçeğe, Tann'ya eriştiren iç bilgisidir. Arif bu bilgiye sahip olan kişidir.

14. Sabah rüzgârı gül yaprağını yeşillik üzerinde gezdirir. Sanki yeşillik gök, gül de gezegen bir yıldızdır.

15. Gül oyun yaparak goncenin hokkasını gözden öyle sakladı ki, hiçbir surette bulunmaz. Hayret, gül ne kadar hilekârdır!.

Hokka ile oynanan oyundan, hokkabazlıktan bahsediliyor. Gonca, şeklinden dolayı hokkaya benzetilmiştir. Gül kişüeştirilerek teşhis sa­nan yapılmıştır. Renk kelimesi, üç anlamda tevrlyelidir« 1) Renk« 2) Hile; 3) Şekil, suret

16. Gül sebepsiz yere dikenden yüz çevirmiş, ondan ayrılmak is­ter. Aşağılık zengin gibi aslından utanır.

17. Gül ağacının bağrına kıskançlık dikeni batsa ne olur. Çünkü gül dikenden ayrılıp başkalarına arkadaş olur, onlarla sohbet eder.

18. Diken, hasretle ateşlere yansa yeridir. Çünkü gül, süsünü di­kenden alır, başkalarına yâr olur.

19. Gül vefasızlık âdetini tuttuğu için dünya bahçesinde ömür­den mutlu olmaz (yani bu yüzden ömrü kısadır).

20. Bilmiyorum, hangi bülbülün kanı tutmuş ki, gül bazan dike­ne esir oluyor. Bazan da ateşe tutuluyor.

Kan tutmak, bir deyim olup katilin cinayet islediği yerden uzakla-şamamasıdır. Gül de bülbülü öldürdüğü için kaçamamıştır. Nar (ateş), kırmızı gül yerinde kullanılmıştır.

21. Seher vakti bahçeyi gezdim. Gül, mecmuasını açıp bu matlaı ezber­leyerek hazırlıyordu.

22. Ey güzel yürüyüşlü servi (sevgili)! Gül güzelliğine âşık olup senin için yaralı göğsünü parça parça yırtmış.

23. Gül sana nasıl benzetilebilir. Seninle onun arasında yüz fark var. Sen perde arkasında oturan (kimseye görünmeyen, namuslu) bir güzelsin, gül ise güzelliğini herkese gösteren pazar yeri güzelidir.

24. Gül senin aşkının sımnı göğsünde öyle gizlemiş ki, ayağından asar­lar da yine sırrını açıklamaz.

Gülün ayağından asılması, sarığa veya göğse baş aşağı olarak ta-kılmasıdır. Asılmak tevriyelidir.

25. Gül gözüne sürme yapmak için her sabah yolları tutup sabah rüzgârından senin evinin toprağını sorar.

26. Gül, senin gül bahçesini gezdiğini sabah rüzgârı habercisin­den öğrenip ayağına saçmak için altın hazinesi hazırlamış.

Genc-i zer (altın hazinesi) gülün ortasındaki sarı tohumlardır. Açık istiare yapılmıştır.

27. Güllerin yaprağı sanma, gül altın hazinesini korumak maksa­dıyla duvar çekmek için renkli tuğlalar toplamış.

28. Rüzgârın hareketi yeşilliğin tahtını oynatmasın diye tahtan üzerine gül, gölgesinden bir çivi vurdu. 

29. Gül, her sabah gül bahçesinin levhasına yüz daire çizer. Galiba gül bülbülün gagasından pergel almıştır.

Bülbülün gagası pergele benzetilmiştir. Levh, daire, pergel ara­sında tenasüp sanatı vardır. Gülün şekli daire biçimindedir.

30. Gül eğlence için gül bahçesinin gecesini aydınlatmaya her ağaçta par­lak bir kandil astı.

31. Gül bunca kandili yaktı ama ne fayda ki, bülbülün gününü gönül (ateşinin) dumanından karanlık etti.

32. pünya evini cennet göğüne dönderdi. Lâkin bülbüle dünyayı gonca gibi dar etti.

Dünyayı (birine) dar etmek, deyimi birini çok sıkıntıda bırakmak anlamına gelir. Dar kelimesi tevriyelidir. Goncanın sıkılmış, daralmış olmasından kinayedir.

33. Eğer anlasalar gülün her yaprağı toprakla örtülenlerden (ölülerden) hal diliyle haberler verir.

34. Gül sebepsiz yere yokluk uykusundan uyanmamıştır. Bu, bülbülün inleyerek ettiği feryatlarının tesirindendir.

35. Ey bahçıvan! Âdil sultanın (Kanunî) devridir. Tenbih et, sa­kın gül zulmedip gül bahçesini ateşe vermesin.

36. Gül cevr ve cefa eliyle gömleğini gönce gibi parçalamasın, dengesiz hareketinden tövbe etsin.

37. Yoksa, gülün durumu hemen sultana arzolunup uygunsuz ha­linden dolayı zulme uğrar.

38. O hilâfet bağının gülü (Kanunî) ki, onun devletlinin bahan âlemi aydınlatalı gül (artık) dikenin cefasını çekmez.

39. O sultanın devrinde gül galiba havadan azıcık incindi ki, ha­va su kabarcığının içine hapsedildi.

Heva kelimesinde cinas vardır.

40. Sabah rüzgârının yük sepeti gül yaprağını gezdirmez oldu. Gülün sabah rüzgârına yük taşıtmaya haddi yoktur.

41. Kanuni'nin cihanı yakan kahrının kasırgasından haberdar olalı şer sahiplerinin fitne bahçesi gül açmaz oldu.

42. Mü'minin gönlünün nuru onun lütuf odasına çerağdır. Onun kahır gülşenine kâfirlerin gönlünün yarası güldür.

43. Din padişahı saadetli Sultan Süleyman ki, onun huyunun güzel ko­kusundan gül neşe ve ferahlık kazanır.

44. İhtiyar felek, gül yüzlü güzellerin gülü sarıklarına süs yap­tıkları gibi, ezel gününden beri güneşi basma takmış.

Çalmak : Takmak, koymak ve bağlamak anlamlarındadır.

Güneşin yukarıda, gökte olmasından kinayedir. Baş ile destar (sarık) arasmda tenasüp vardır.

45. Gül, ondan (padişahtan) devrin hükmüne (karşı) süreklilik fermam alsaydı, devrin değişmesinden dolayı kendisine asla bir zarar gelmezdi

46. O (Kanunî) mührüne gül nakısı yapmasaydı altının sikkesi zevk pazarında bu şekilde sürüm bulmazdı.

Kanuni'nin mühürünün ve altın paraya (dinar) basılan sikkenin gül şeklinde olması kastediliyor.

47. Gül, o (padişahın) meclisinin çalgıcısı olmak için bir tef alıpher sabah bülbülden musikî sanatını öğrenir.

Fenn-i edvar, musikî ilmi ve sanatı demektir. Defle usul tutularak öğrenilir. Mutrîb, daire, fenn-i edvar kelimeleri arasmda tenasüp vardır.

48. Sünbül onun (padişahın) cömertlik mutfağının dumanına köledir. Gül işsiz değildir, sarayın mutfağında yakılması için diken taşı­yıcılık yapmaktadır.

Eskiden ateş yakmak için diken kullanılırdı.

49. (Kanuni'nin) fethettiği yer fitne belasından kurtulur. Tıpkı gülün açılınca ister istemez dikenden kurtulduğu gibi

Fethedilen ülke-gül ve fitne belâsı-diken arasında düzensiz leff ü neşr yapılmıştır. Gül açılınca dikenin batmasından kurtulur.

50. Padişahın huyunun vasıflarını susamlara şerhetmek için gül her salbah goncadan bir tomar açıp gül bahçesinde gezdirir.

Gonca tomar şeklinde durulmuş kâğıda benzetilmiştir. Şerh, ev­saf, tumar ve susen, gonca, gül, gülsen kelimeleri arasında tenasüp var­dır. Susamıın yapraklan dile benzetilir.

51. Şebnem tanesi midir? Yoksa, gül dilenci gibi el açıp onun (padişahın) lütuf hazinedarından kıymetli inci mi almıştır?

52. Gül o padişahın devrinde gül ağacının iş yerini (atölye) vi­ran bırakmayıp bir ayak üstünde durarak çalışan bir mimar olmuştur.

Gülün sapı, mimarın bina yaparken ayağının birini kaldırarak yukarıya uzanmasına benzetilmiştir.

53. (Gülün üzerindekini) çiğ tanesi sanmayınız. O, padişahın adaletinin günlerinde gül, bülbüle gam arkadaşı olup onun parasını koy­nunda saklamıştır.

Şebnem (çiğ tanesi) burada gümüş paraya, 51. beyitte ise inciye benzetilmiştir.

54. Her ne kadar dünya bahçesinde cennet güllerine benzer gül varsa da (padişah) maımus ve şerefiyle ülkenin güzelliğini artırmıştır.

Damen-i pak, şeref ve namus demektir. Pak-damen (temiz etekli) şeklinde vasf-ı terkibi olarak da kullanılır. Bunun aksi ter-damen (iffet­siz, namussuz) dur.

55. Feleğin maksadı dünyada diken besleyerek gül elde edil­diğini basiret sahiplerine göstermektedir, (yani her eziyetin sonunda rahatlık, iyilik olduğudur.)

56. Dikene iltifat etmesi, gülün parlaklığına zarar getirmez. Gül dikene süs, ziynet verdiği için aşağılanıp hakir görülmez.

57. O adil Sultan devlet fidanının meyvesidir. önce gelmiş felek gibi değerli padişahlar ise, (bu) meyveyi meydana getiren çiçeklerdir.

58. Geçmiş padişahlar yok olduysa, ne olur? Meyve meydana ge­lince ağaçların çiçeği dökülür.

59. Fuzûli, o Padişahı öv. Eğer gülde söyleme gücü olsaydı, onun vgü bahçesinin bülbülü olurdu.

60. Gerçi itibarın yok, sana değer verilmiyor ama (yine de) onu thet. Çünkü dikenin güle arkadaş olması zamanın âdetidir.

«Dikensiz gül olmaz» atasözüne işaret ediliyor. Fuzûli padişahı kendisini de dikene benzetiyor. Bazı yazmalarda «yâr» yerine «bar» yük) yazdıdır. Dikenin güle yük olması zamanın devrinin âdetidir, dl-de anlam verilebilir.

61./62. Feleğin dönüşünün âdeti yılda bir kez gül vermektedir. Dünya bahçesinin aksine Tann'nm lıütfunun onun fetih bahçesinde her an taze güller açtıracağına ümidim vardır.